Zarzyczka górska (Cortusa Matthioli L.)

Mirosław J. Barański

(Artykuł został opublikowany w Harnasiu 15)

Zarzyczka górska
po słowacku: Kortúza Matthiolova
po czesku: Kruhatka Matthiolova
po węgiersku: Nyakperecfü
po niemiecku: Alpen-Heilglöckel
po angielsku: Alpine Bells
po francusku: Cortuse de Matthiole

 

Występowanie zarzyczki górskiej

Rodzaj Cortusa (Zarzyczka) należy do rodziny Primulaceae (Pierwiosnkowate), do tej samej, do której należą m.in. rodzaje: pierwiosnka, naradka, urdzik czy tojeść. Zarzyczka górska (Cortusa Matthioli L.) jest jedynym przedstawicielem tego rodzaju we florze Europy. Dostała się ona do środkowej Europy w plejstocenie, ustępując przed nasuwającym się z północy zlodowaceniem. Blisko spokrewnione taksony zastępcze występują na znacznych obszarach Azji, od zachodnich Himalajów przez Pamir, Tiań-Szań i Ałtaj, wyżyny środkowej i wschodniej Syberii aż po Japonię na wschodzie oraz po ujście Jeniseju, daleko za kołem polarnym na północy (rys. 2). Taksony te przez jednych autorów są uznawane za odrębne gatunki, zaś przez innych – za odmiany w ramach szeroko ujętego gatunku Cortusa Matthioli.

Europejska zarzyczka górska jest gatunkiem o występowaniu wybitnie dysjunktywnym, w tym przypadku rozdzielonym na dwa odrębne, odległe obszary. Pierwszy z nich, zachodni, obejmuje góry środkowej Europy: Alpy, Karpaty i góry Półwyspu Bałkańskiego. Drugi, wschodni, obejmuje Środkowy i Północny Ural oraz szereg rozproszonych stanowisk w dorzeczach Dwiny i Peczory, sięgających aż poza koło podbiegunowe. Poza tym zarzyczka występuje na jednym izolowanym stanowisku w okolicach Moskwy.

Zarzyczka jest typową rośliną subalpejską. W górach Europy występuje w piętrze regla dolnego i górnego oraz w piętrze kosodrzewiny. W Alpach spotykana jest od 1080 do 2100 m npm. W Karpatach Zachodnich dochodzi aż po 2154 m npm (szczyt Hawrania w Tatrach Bielskich), lecz schodzi również znacznie niżej: najniższe znane stanowisko na pn. stokach Policy w Beskidach Zachodnich leży na wysokości 810 m npm, a w dolinie Białki na Podhalu nawet na wysokości 740 m npm. Poza tym zarzyczka rośnie w Karpatach Wschodnich, m.in. na Bukowinie, w Czarnohorze, w Górach Czywczyńskich, Ciarkańskich i Rodniańskich, a także w niektórych masywach Karpat Południowych.

W Czechach zarzyczka górska jest wyjątkową rzadkością: występuje jedynie jako relikt glacjalny na dnie przepaści Macocha w Morawskim Krasie. Wszyscy ci, którzy chcieliby do woli naoglądać się zarzyczki, powinni natomiast wybrać się na Słowację: Cortusa Matthioli spotykana jest tam często w wielu grupach górskich.

W słowackich Tatrach zarzyczka występuje w Tatrach Bielskich i Zachodnich. Znajdziemy ją m.in. w rezerwacie „Úplazíky” koło Zuberca. W Małej Fatrze zarzyczkę górską spotkamy na wapieniach w pasmie Wielkiego Krywania Fatrzańskiego oraz w świerczynach w wapiennym masywie Rozsutców. W Wielkiej Fatrze roślina ta występuje w wielu miejscach, głównie na wilgotnych, ocienionych osypiskach w pd. części tej grupy górskiej (Králova Studna, Tlsta, Ploska, Drienok i in.). Do interesujących stanowisk zarzyczki, świadczących o jej oligotermicznym charakterze, należy zaliczyć cieniste nisze skalne i półjaskinie w masywie Tlstej. W Słowackim Raju Cortusa Matthioli rośnie dość licznie na dnie głębokich dolin, przecinających masyw, takich, jak: Suchá Belá, Velky i Maly Kysel oraz Velky i Maly Sokol. Podobnie często spotkać można tę roślinę w zach. części Niskich Tatr. Występuje ona tam m.in. w runie lasów świerkowych Doliny Demianowskiej oraz na triasowych wapieniach płaszczowiny choczańskiej, w takich masywach, jak Krakova hola i Ohnite. W Górach Choczańskich zarzyczkę nietrudno zobaczyć np. w runie cienistych lasów bukowych na stokach Wielkiego Chocza lub w chłodnym i wilgotnym Wąwozie Kwaczańskim. Kolejną grupą górską godną zainteresowania jest Muránská planina. Cortusa Matthioli występuje tam na wilgotnych, zacienionych stanowiskach na wapiennych skałkach m.in. w rezerwacie „Velká Stoka” w pd.-zach. części masywu oraz w rejonie Murańskiego Hradu. Niektóre źródła podają również zarzyczkę z rezerwatów przyrody „Súlovské Skaly” w Górach Strażowskich oraz „Zádielska Dolina” w Słowackim Krasie.

W Polsce zarzyczka górska jest gatunkiem rzadkim. Do dzisiaj zlokalizowano ok. 15 stanowisk, rozrzuconych w kilku grupach górskich Karpat (rys. 3): w Beskidzie Żywieckim (masyw Pilska), w pasmie Policy, w Gorcach oraz w Tatrach i na Podhalu. Spośród nich siedem znajduje się na obszarach chronionych: w Tatrzańskim i Gorczańskim Parku Narodowym oraz w rezerwacie im. prof. Z. Klemensiewicza na Policy. Najciekawszym zjawiskiem jest tu fakt, iż dotychczas nie udało się odnaleźć zarzyczki w masywie Babiej Góry – jedynego szczytu beskidzkiego o wyraźnie wysokogórskim obliczu, podczas gdy występuje ona w obu sąsiednich, wyraźnie niższych masywach (Pilsko i Polica).

Najbardziej na zach. wysunięte jest stanowisko na pn. stokach Pilska, pomiędzy 1150 a 1220 m npm. na terenie źródlisk potoku Cebula. Następnym stanowiskiem w kierunku wsch. są pn. stoki Policy. Zarzyczka rośnie tu obficie w lasach górnego regla na dolnym skraju rezerwatu im. Z. Klemensiewicza (wzdłuż zielonego szlaku trawesującego pn. stoki góry – ok. 1200 m npm.) i schodzi wzdłuż potoków aż po 810 m npm. Najdalej na pn.-wsch. wysunięte są stanowiska zlokalizowane w Gorcach, pomiędzy 845 a 1205 m npm.: w dolinie Olszowego Potoku, na obszarze źródlisk Kamienicy oraz w górnej części doliny Łopusznej.

Wszystkie pozostałe stanowiska zarzyczki górskiej w Polsce znajdują się na terenie Tatr lub Podtatrza. Najbogatsze z nich zlokalizowane jest w Dolinie Małej Łąki. Inne znajdują się w Dolinie Waksmundzkiej (pojedyncze okazy), w Dolinie Białego, w Dolinie Kościeliskiej w rejonie Polany Pisanej, w Dolinie Chochołowskiej w rejonie Siwiańskich Turni oraz (nieliczne) w Stanikowym Żlebie. Stosunkowo bogate stanowisko zarzyczki górskiej znajduje się na cienistych brzegach Potoku Małołąckiego w rejonie Siwarnego, już poniżej granicy Tatrzańskiego Parku Narodowego, a także nad Cichą Wodą pod Karpielówką.

 

Zagrożenia i ochrona zarzyczki

Zarzyczka górska nie należy do roślin zbieranych masowo dla celów dekoracyjnych, farmaceutycznych lub podobnych. Jej stanowiska położone poza obszarami chronionymi są zwykle dość dobrze zabezpieczone przed bezpośrednim zagrożeniem ze strony człowieka przez trudno dostępny, a przez to rzadko odwiedzany teren. Głównym zagrożeniem dla tego gatunku na niektórych stanowiskach są procesy zmian, zachodzących w biotopach, w których zarzyczka rośnie. W pierwszym rzędzie chodzi tu o zmiany stosunków wodnych w śródleśnych mszarnikach źródliskowych oraz o regulację cieków wodnych przez człowieka. Stanowiska zarzyczki na Policy są dodatkowo zagrożone przez intensywny wyrąb lasów w ich bezpośrednim otoczeniu.

O dwu spośród odnotowanych w literaturze stanowiskach zarzyczki górskiej w Polsce można z pewnością powiedzieć, że już dawno zanikły. Odnosi się to do miejsc podawanych jeszcze w ubiegłym stuleciu znad Dunajca w Zakopanem. Dwa inne stanowiska: w Jurgowie i Białce, podawane na początku lat 60-tych bieżącego wieku, są poważnie zagrożone i zarzyczka rośnie na nich zaledwie w pojedynczych okazach. Ponadto na przestrzeni ostatnich lat musiała wybitnie zmaleć liczba osobników tego gatunku na stanowisku położonym koło sanatorium pod Gubałówką. Ostatnie badania wykazały tam zaledwie ok. 20 okazów Cortusa Matthioli. W przeszłości populacja ta musiała być znacznie liczniejsza, skoro w 1911 r. zebrano stąd przeszło 100 egzemplarzy tych roślin do wydawnictwa zielnikowego pt. „Plantae Poloniae Exsiccatae”.

Celem utrzymania Cortusa Matthioli w polskiej florze należałoby pomimo wszystko objąć ochroną rezerwatową wszystkie niechronione dotąd stanowiska tego rzadkiego gatunku. Zaskakującym niedopatrzeniem wydaje się również fakt, iż gatunek ten nie podlega u nas dotąd ochronie prawnej! Jest natomiast prawnie chroniony w większości państw alpejskich, a także np. w Czechach i na Słowacji, choć w tej ostatniej jest o wiele częstszy niż w Polsce.

 

Biologia zarzyczki górskiej

Zarzyczka górska jest byliną, a więc rośliną zielną wieloletnią. Na zimę traci części nadziemne: łodygę i liście. Zimuje tylko część podziemna. Liście, osadzone na długich ogonkach, ma zebrane w przyziemną różyczkę. Blaszki liściowe są wyraźnie żyłkowane, mają kształt okrągławy, w nasadzie są głębokosercowato wycięte, klapowane, na brzegach tępo ząbkowane. Na końcu każdego ząbka osadzona jest krótka ostka. Średnica blaszek liściowych jest zmienna: u rośliny z Tatr wynosi ona przeciętnie 7-9 cm, natomiast u osobników np. z Gorców sięga ona do 15 cm. Ze środka różyczki liściowej wyrasta tylko jedna, bezlistna łodyżka wysoka na 15-40 cm, niosąca przeciętnie 5-15 kwiatów zebranych w baldach. Zarówno liście jak i łodyga są miękko owłosione. Gruczołki rozmieszczone na liściach i łodydze zawierają, podobnie jak u niektórych pierwiosnek (np. Primula chinensis, P. obconica), trujący glikozyd priminę, który u niektórych osób po dotknięciu rośliny może wywołać zaczerwienienie i swędzenie skóry.

Kwiaty, zwisające na cienkich, dość długich szypułkach, mają formę dzwoneczków. Są pięciodziałkowe, długości ok. 10 mm. Działki kielicha są trójkątne, ostro zakończone, a wcięcia między działkami zaokrąglone. Korona, barwy purpurowo-fioletowej, 2-3 razy dłuższa od kielicha, jest podzielona do 1/3 długości, a końce płatków są delikatnie zaokrąglone.

Kwiaty Cortusa Matthioli są przedsłupne, co znaczy, że znamię słupka wysuwa się z jeszcze zamkniętych kwiatów. Jest to jeden z podstawowych sposobów unikania przez rośliny samozapylenia. Kwiaty są owadopylne. Badania przeprowadzone w Dolinie Małej Łąki w Tatrach wykazały, że najczęściej odwiedzają je trzmiele (Bombus), następnie muchówki (Diptera) a także chrząszcze (Coleoptera).

Owocem u zarzyczki górskiej jest torebka o kształcie jajowato-cylindrycznym, długa na 6-10 mm, otwierająca się pięcioma klapami. Zawiera ona do 30 wielobocznych nasionek o średnicy nieco ponad 1 mm. Są rozsiewane przez wiatr, mimo że nie posiadają żadnych specjalnych przystosowań do wiatrosiewności (skrzydełek, puchu itp.). Wiatrosiewność – czyli anemochorię – warunkują w tym przypadku jedynie małe wymiary i lekkość nasion.

Pewną rolę u zarzyczki górskiej zdaje się również odgrywać rozsiewanie za pośrednictwem wody. Uwidocznia się to np. na Podtatrzu, nad rzekami i potokami, wśród których Cortusa Matthioli schodzi poniżej swego normalnego zasięgu. Nisko położone stanowiska w Jurgowie i Białce nad Białką są wynikiem transportu nasion zarzyczki z Tatr Bielskich, podobnie jak stanowiska nad Białym Dunajcem poniżej Zakopanego powstały zapewne z nasion przyniesionych wodą z Doliny Małej Łąki.

Obserwacje fenologiczne zarzyczki górskiej w Polsce prowadzone były przez pracowników Tatrzańskiej Stacji Zakładu Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych PAN. Wykazały one, że pierwsze liście pojawiają się – w zależności od roku i stanowiska – między połową kwietnia a połową maja, a okres kwitnienia trwa około 3 tygodni i zaczyna się między połową maja a połową czerwca.

 

Charakterystyka siedlisk typowych dla zarzyczki

Zarzyczka górska jest – jak sama nazwa wskazuje – rośliną górską, subalpejską, tj. taką, która optimum swego występowania ma w piętrze regla górnego i kosodrzewiny. Wybiera najczęściej stanowiska „chłodne”, a więc zbocza wystawione ku północy bądź zachodowi, głębokie doliny i osłonięte szczeliny skalne. Biolodzy mówią, że świadczy to o oligotermicznym charakterze tego gatunku. Zarzyczka lubi miejsca, na których wiosną długo zalega śnieg. Najbardziej zdają się jej odpowiadać miejsca półocienione, przy czym w miarę wzrostu wysokości położenia stanowiska npm., a więc i spadku średniej temperatury powietrza, roślina wybiera coraz to bardziej oświetlone miejsca.

Cortusa Matthioli jest rośliną wapieniolubną. Zarówno w Alpach jak i w Karpatach spotyka się ją głównie na podłożu utworzonym przez wapienie, dolomity oraz łupki bogate węglan wapnia. Zarzyczka wymaga jednak gleby o niezbyt dużej zasadowości. Najlepiej czuje się na pulchnych, szkieletowych glebach o dużej zawartości próchnicy. Dlatego też w Beskidach spotkamy ją na podłożu fliszowym, byle tylko tworzyły je skały w miarę zasobne w CaCO3. Badania prowadzone przez biologów wykazały, iż są to głównie gleby inicjalne (rędziny) o odczynie bądź obojętnym bądź lekko zasadowym (pH=6,9-7,7).

Zarzyczka rośnie najczęściej w źródliskach, na stromych brzegach potoków, w żlebkach lub na ocienionych, piarżystych upłazkach ze ściekającą wodą, w wilgotnych niszach i rozpadlinach skalnych zasłanych obficie zwilżanym żwirkiem, zaś w miejscach bardziej połogich – w pobliżu drobnych cieków wodnych. Wszystkie te siedliska charakteryzują się jedną cechą wspólną: obfitością chłodnej, czystej i zasobnej w tlen wody.

 

Zarzyczka jako składnik fitocenoz

Zarzyczka górska jest typowym składnikiem kilku różnych fitocenoz. Najczęściej są to mszarniki źródliskowe – zbiorowiska ziemnowodne, w których dominująca rola przypada mszakom.

Mszarniki rozwijające się w Tatrach na podłożu wapiennym należą do zespołu zwanego przez botaników Arabidi – Cratoneuretum – od dwóch roślin charakterystycznych dla tego zespołu: gęsiówki stokrótkolistnej (Arabis bellidifolia) i mchu żebrowca (Cratoneuron commutatum). Wśród gatunków, które towarzyszą tu również zarzyczce górskiej należy wymienić m.in. słonecznicę wąskolistną (Heliosperma quadridentalum), knieć górską (Caltha latea), stokrotnicę górską (Bellidiastrum Michelii) i rzeżuchę Opiza (Cardamine Opizii). W Beskidach odpowiednikiem zespołu tatrzańskiego jest florystycznie uboższy zespół zwany Cardamino – Cratoneuretum z dominującymi: rzeżuchą i mchem żebrowcem.

Drugą grupę zbiorowisk, w których występuje zarzyczka górska, stanowią ziołorośla rozwijające się na siedliskach wilgotnych. Należy tu wymienić zwłaszcza zespół Arunco – Doronicetum, którego głównymi składnikami są parzydło leśne (Aruncus silvester) i omieg górski (Doronicum austriacum). Poza nim zarzyczce towarzyszą tu inne duże byliny, m.in. rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegifolium) i lepiężnik biały (Petasites albus).

Zarzyczkę górską spotkamy także w zbiorowiskach leśnych, rozwijających się na siedliskach suchszych. Zespołem, w którym ona występuje, jest buczyna karpacka Fagetum carpaticum, a wraz z nią rosną tu m.in. konwalijka dwulistna (Majanthemum bifolium) i sałatnik leśny (Mycelis muralis). Klasycznym jest tu bogate stanowisko zarzyczki w buczynach Doliny Małej Łąki w Tatrach.

W Tatrach Bielskich typową asocjacją spotykaną na podłożu wapiennym w piętrze kosodrzewiny jest zespół Festucetum carpaticae, w którym dominuje karpacki endemit – trawa kostrzewa karpacka (Festuca carpatica). Tu również spotkamy zarzyczkę górską wraz z m.in. urdzikiem karpackim (Soldanella carpatica).

 

Skąd nazwa Cortusa Matthioli?

Powróćmy raz jeszcze do łacińskiej nazwy zarzyczki górskiej: Cortusa Matthioli. Nazwę rodzajową Cortusa nadał roślinie włoski naturalista XVI-go stulecia, Pierandrea Mattioli. Uczynił to dla uczczenia pamięci swego przyjaciela Giovanni Andrea Cortuso (1513-1596), botanika z Padwy, który jako pierwszy zwrócił uwagę na zarzyczkę w alpejskiej dolinie Stagna. Nazwę gatunkową Matthioli wprowadził w XVIII w. twórca współczesnego systemu klasyfikacji organizmów, Karol Linneusz, unieśmiertelniając z kolei samego Mattioliego.

Nazwisko Mattioliego towarzyszy nam zresztą – chociaż o tym być może nic nie wiemy – nie tylko w górach, lecz również w ogródku, kwiaciarni, a często i na balkonie: nazwę Matthiola nadał angielski botanik Robert Brown rodzajowi lewkonia, do którego należy m.in. nasza popularna maciejka (Matthiola bicornis). Dlatego na zakończenie warto przytoczyć kilka informacji o tym wybitnym włoskim uczonym.

 

Pierandrea Mattioli (1500-1577)

Pierandrea Mattioli urodził się w Sienie w 1500 r. Studiował medycynę w Padwie. Po ukończeniu studiów podjął praktykę lekarską w swym rodzinnym mieście, aby następnie przenieść się do Rzymu, potem Trydentu i wreszcie do Gorycji (pn.-wsch. Włochy, obecnie nad granicą Słowenii). W 1555 r. został mianowany osobistym lekarzem arcyksięcia Ferdynanda, syna ówczesnego cesarza rzymsko-niemieckiego Ferdynanda I z dynastii Habsburgów. Gdy Ferdynand I zmarł w 1564 r., Mattioli został wkrótce nadwornym medykiem jego następcy, cesarza Maksymiliana II – tego samego, który w 1575 r. bez powodzenia ubiegał się o koronę polską. Ostatnie lata swego życia Pierandrea Mattioli spędził znów w Trydencie i – podobnie jak inny współczesny mu, wybitny botanik Alp, Konrad von Gesner (1516-1565) – zmarł na dżumę w 1577 r.

Główną publikacją Mattioliego były „Comentarii in sex libros Pedonii Dioscoridis Anarzabei de medica materia” – krytyczna analiza dzieł greckiego lekarza w służbie cesarzy rzymskich, żyjącego w I w. n.e. Pedaniosa Dioskuridesa. Dioskurides opisał w nich działanie lecznicze kilkuset gatunków roślin, wprowadzając w ten sposób ziołolecznictwo do „oficjalnej” medycyny. W analizie tej zawarł Mattioli dużo własnych obserwacji dotyczących flory alpejskiej, zwłaszcza z południowej części Alp, w tym wielu niezbadanych dotąd roślin. Znajdziemy tam m.in. rysunki i opisy takich roślin, jak goryczka żółta (Gentiana lutea), goryczka purpurowa (Gentiana purpurea), cyklamen czyli fiołek alpejski (Cyclamen europaeum), piękny storczyk ciemnogłów wąskolistny (Nigritella nigra) czy powszechnie dziś znana szarotka (Leontopodium alpinum). Uczony zamieścił tam również wyniki swoich obserwacji dotyczących występowania w różnych rejonach Alp świerka, jodły, modrzewia oraz stanowisk limby w okolicach Innsbrucka. Mattioli prowadził ożywioną korespondencję z innymi badaczami, opisując otrzymane od nich egzemplarze rzadkich roślin.

Pierwsze wydanie „Komentarzy” – napisane po włosku – wyszło w 1544 r., jeszcze bez ilustracji. W następnych latach ukazało się szereg kolejnych wydań, zawierających liczne rysunki opisywanych roślin. Później pojawiły się tłumaczenia na język niemiecki, francuski i czeski. Obecnie uważa się, iż było to najwybitniejsze dzieło z zakresu botaniki XVI-go stulecia. Ostatnie wydanie wyszło w 1744 r. – a więc w 200 lat po pierwodruku. Jednakże najważniejszym wydaniem „Komentarzy” było to, które – w języku łacińskim – pojawiło się w 1571 r. Mattioli włączył w nie – zgodnie z panującym wówczas zwyczajem – pracę pt. „Viaggio del Monte Baldo” aptekarza i naturalisty z Werony, Francesco Calzolariego. Opis przebogatej flory masywu Monte Baldo, wznoszącego się na wschodnim brzegu jaziora Garda, dał decydujący impuls do rozwoju nauk botanicznych w całej ówczesnej Italii.

Historycy nauki nie wystawiają Mattioliemu zbyt pochlebnej opinii jeśli idzie o cechy jego charakteru. Pracował szybko, lecz znacznie mniej dokładnie niż np. współczesny mu Gesner, niejednokrotnie niepotrzebnie przyspieszając edycję swych dzieł. Czytając uważnie przedmowy do kolejnych wydań „Komentarzy” widzimy człowieka impulsywnego, żywiołowo reagującego na wszelką krytykę ze strony swoich adwersarzy: nazywał ich osłami, łajdakami i nadętymi pyszałkami, zaś ich uwagi do swego dzieła – fałszerstwami, żałosnym skomleniem i diabelskimi drwinami. No cóż, pamiętajmy, że działalność uczonego – w dodatku Włocha! – przypadła na okres szczytowego panowania Odrodzenia.

Mirosław J. Barański

Wróć do spisu treści Harnasia 15

 

Takson – w naukach biologicznych: jednostka systematyczna dowolnego stopnia, np. gatunek, rodzaj, rodzina.
Dysjunktywne występowanie gatunków – występowanie gatunków, np na kuli ziemskiej, rozdzielone na kilka odrębnych obszarów (z łac. disiunctio – rozdzielenie czegoś, przedział między dwiema częściami całości).
Fenologia – nauka zajmująca się badaniem okresowych zjawisk w życiu organizmów, związanych ze zmianą warunków klimatycznych i następstwem pór roku.
Oligotermiczny – potrzebujący mało ciepła. Roślina oligotermiczna – roślina wymagająca dla wegetacji niskiej i stosunkowo stałej temperatury.
Fitocenoza – biocenoza roślinna. Zespół wszystkich roślin zasiedlających środowisko o określonych warunkach (ukształtowania terenu, glebowych, klimatycznych i in.).

 

Bibliografia

SKPG Harnasie